De oorlog doorkomen

Grote roem verwierf Jan Bons met zijn affiches, ontworpen voor de toneelgroepen De Appel (Amsterdam) en Studio (Den Haag) en voor het IDFA. Minder bekend is het feit dat Bons, nog geen dertig jaar oud, in de oorlogsjaren illegale uitgaven drukte en illustreerde. In de zomer van 1944 maakte hij zelfs een boekje in een oplage van twee exemplaren.

Dit ontdekte historicus Bart de Cort, die aan een biografie van de schoonvader van Jan Bons werkt. Bons was getrouwd met Noor Dekker, een dochter van de socialistische schrijver Maurits Dekker. Vanuit Canada mailt De Cort me zijn verhaal.

Aan het begin van de oorlog woonde Jan Bons op Keizersgracht 522 met de fotograaf Carel Blazer, de journalist Maarten (‘Mik’) van Gilse en de fotograaf Violette Cornelius. Alle vier zouden ze op hun eigen manier een belangrijke rol gaan spelen in het verzet tegen de bezetter. Bons maakte zich zeer verdienstelijk, eerst bij het laten wegkomen van joodse vrienden via IJmuiden, de verspreiding van illegale krantjes, het onderbrengen van onderduikers, en aansluitend als bewerker van persoonsbewijzen. Bij deze vervalsingen werkte hij samen met Gi en Janka Boissevain van de verzetsgroep CS6.

Geheime vergaderingen met kunstenaars als L.P.J. Braat en Henk Henriët, die net als Bons weigerden voor de Kultuurkamer te tekenen, vonden weleens plaats in de woning van Bons op Prinsengracht 256. Daar organiseerde Bons ook een clandestiene tentoonstelling die ongeveer vijftig bezoekers kende, meest vrienden en bekenden.

De drukker Frans Duwaer kende Bons al uit de tijd van zijn vroege ontwerpen. Bons mocht in 1943 in diens Drukkerij J.F. Duwaer & Zonen zelf met de hand teksten van Kafka zetten in de 12-punts Mediaeval. Das Stadtwappen, verluchtigd met zeven litho’s van Bons, was vanwege de ‘heersende cultuurhonger’ (Bons) meteen uitverkocht. Een jaar later verscheen bij De Vijf Ponden Pers van A.A. Balkema Kafka’s Ein Landarzt met illustraties van Bons.

Over Duwaer heeft Bart de Cort nog een mooi verhaal. Want eenmaal ondergedoken in Landsmeer besprak Bons met Duwaer de mogelijkheid door middel van publicaties ‘de culturele banden met Frankrijk wat aan te halen’ (Bons), tijdens of anders na de oorlog. Bons vroeg aan zijn vriend Jaap Penraat om op zijn pendels naar Frankrijk foto’s van werk van Parijse schilders te verzamelen. Ook moest hij bij Kandinsky langs gaan. ‘Die gaf foto’s, gedichten en zelfs een origineel werk mee. […] Duwaer wilde meteen een clandestiene uitgave maken van 200 ex.’ (Bons in een terugblik). Dat werd 11 tableaux et 7 poèmes (1945), dat in vredestijd verscheen.

Uit het bibliofiele contact met Duwaer kwam meer verzetswerk voort. Duwaer begon stempels te leveren en regelmatig zat Bons bij hem op kantoor voor besprekingen. Daar liep hij een keer Gerrit Jan van der Veen tegen het lijf, die hij ondanks zijn ‘snor-bril-vermomming’ herkende. In dezelfde ruimte waar Duwaer alle weekends persoonsbewijzen stond te drukken maakte Bons samen met Duwaer Verzen voor een vriend drukklaar. De ‘vriend’ uit de titel is Bons’ boezemvriend Tom Koreman, die werd geëxecuteerd. Koremans zwangere vriendin Iara Wainschtok pleegde daarna zelfmoord. Het boek is daarom opgedragen ‘aan Tom en Yara’.

Door de arrestatie en executie van Frans Duwaer in juni 1944 verscheen Verzen voor een vriend pas in 1945 onder Bons’ pseudoniem Vernal. Maar het werd nog wel gedrukt op de persen van Duwaer, op papier van Barcham Green.

Voor de achtenveertigste verjaardag van zijn schoonvader Maurits Dekker, op 16 juli 1944, vervaardigde Jan Bons tekst en tekeningen voor een boekje in een oplage van precies twee exemplaren. Er staan een heleboel referenties – in woord en beeld – in naar het onderduikersbestaan van de commune ten huize van het artsenechtpaar Joop en Lies Odinot-Pruis in Landsmeer. Zangen van Mald’rdoor; Occupathologica heet het boekje en de titel heeft meerdere betekenissen. Allereerst is de satirische titel natuurlijk een verwijzing naar het vroeg-surrealistische De zangen van Maldoror (1868) van Comte de Lautréamont. In de tweede plaats refereert het naar een jeugdwerk van Dekker, de door De Lautréamont geïnspireerde roman Homo Cantat (1924). En in de derde plaats is het ‘rdoor’ uit de titel te lezen als ‘door de oorlog’. ‘Mal’ kan natuurlijk in de betekenis van ‘gek’ of ‘matrijs’. Dus: als een gek de oorlog door komen, of de oorlog doorkomen als in een matrijs gegoten. Het familie-exemplaar van Zangen van Mald’rdoor is zoek, maar het overgebleven exemplaar bevindt zich in de collectie van het Stedelijk Museum Amsterdam.

Na de oorlog zou Jan Bons nog twee boeken van zijn schoonvader illustreren: de verhalenbundel De knopenman (1947) en het in de A.P. jeugdserie verschenen boek De nieuwe toverdoos met tien sprookjes (1952).

Het zou een understatement zijn om te stellen dat Bons en zijn vrouw beschadigd uit de oorlog kwamen, aldus De Cort. In de hongerwinter zijn ze eens gaan tellen: van die vijftig bezoekers aan de clandestiene tentoonstelling bijvoorbeeld waren er zeker al dertig gefusilleerd of op een andere manier omgekomen. Bons kreeg al snel last van depressies en angsten, apathie, rug-, knie- en maagklachten, slapeloosheid òf leed juist aan overmatige slaap, eczeem, een spijsverteringsstoornis en reumatische pijnen. In zekere zin was het maar goed dat hij eigen baas was, want áls hij in staat was om te werken, dan kon hij tenminste zijn eigen werktijden bepalen. Soms kon hij hele perioden niet werken, dan weer werkte hij bij voorkeur ’s nachts.

Het mag een wonder heten dat Jan Bons, in al die jaren die volgden, nog zoveel moois heeft kunnen produceren.